Belgili küyde, har-bir adabiyat özünü ösüv yolunda türü-türlü devürlerden, kanzilerden öte. Orta yuz yıllardan baş alağan qumuq adabiyat da, bir neçe devürlerden ötüp, haligi devürde de özünü ösüv yolun davam etip tura.
Adabiyatnı ösüvü bulan baylavlu har devürnü özünü atı bolağanı belgili. Rossiyanı xalqlarını (şolanı arasında qumuqlanı da) haligi devürdegi adabiyatını dazuların belgiley turup, axtarıvçulanı köbüsü bu devür ötgen asrunu 80-nçi yıllarını ekinçi yartısından baş ala dep toqtaşdıra. Adabiyatnı tarixinde yangı devür başlanmaq uzun, ülkeni camiyat-siyasat yaşavunda onu (adabiyatnı) ösüv yoluna terenden ta'sir etegen, onu ağımın, içdeligin, bir-bir geziklerde busa hatta gölemin mekenli küyde alışdırağan ahvalatlar bolma gerek. 1985-nçi yılda busa ülkebizde, şeksiz küyde, şolay ahvalatlağa kürçü salındı. Şo ahvalatlar savlay ülkebizni, onda yaşayğan xalqlanı yaşavun, dünya qaravun, xasiyatın-qılığın büs-bütünley alışdırdı. Dağısın aytmağanda, esgerilgen ahvalatlanı naticasında özüne Sovetler Soyzu dep aytılağan ülkebiz dağılıp, onu kürçüsünde on beş xarlısız paçalıq quruldu, sotsialist camiyat qurumundan kapitalist qurumuna göçdük va ş.ö. Biz bu yerde şo almaşınıvlar ne yimik naticalağa geltirip turağanı haqda söyleme süymeybiz, şo – ayrıça laqırnı teması. Bu maqalabızda biz şo esgerilgen va şolay özge camiyat-siyasat ahvalatlanı haqında tügül, XX-nçı asrunu 80-nçi yıllarunı ekinçi yartısından tutup ülkebizde yurülüp turağan ahvalatlar anadaş qumuq adabiyatıbıznı ösüv yoluna neçik ta'sir etip turağanın, şonu agımın, içdeligin va gölemin neçik türlendirip, alışdırıp turağanın görsetme xıyal etebiz.
Axtarıvçular haligi devürdegi qumuq adabiyatnı «camiyat yaşavnu yangırtıvunu devüründegi qumuq adabiyat» yada «sovet devürden songğu qumuq adabiyat» dep de belgileyler. Haligi devürdegi adabiyatıbız, aldağı devürleri bulan tengleşdirip söylegende, yangız özüne xas bolğan belgileri bulan ayırıla. Hali bu devürdegi adabiyatıbızdan alınğan konkretli misallağa da kürçülene turup, şo belgileni gözden geçirip qarayıq.
1. Haligi devürdegi adabiyatıbız aldağı sovet devürge xas bolğan kommunist ideologiyanı qısaslarından, özüne «sotsialist realizm» dep aytılağan yaratıvçuluq qaydanı (metodnu) talaplarından azatlanıp, özünü yüzün inçesaniyatnı gerti çeber-estetika talaplarına bağıp burup iş görme başladi. Belgili küyde, sovet devürde ülkebizdegi adabiyatlar (şolanı arasında qumuq adabiyat da) ömür sürüp yurüygen kommunist ideologiyanı, sotsialist realizmni ta'sirin sezip yürüy edi. Yızıvçularıbız özleni asarlarında kommunist partiyağa, onu yolbaşçılarına (Leninge, Stalinge va ş.ö.), Oktyabr inqıllapğa va kommunist ideologiyası bulan tuvradan-tuvra baylavlu şolay özge türlü mas'alalalağa artıq tergev baqdırıp yürüy ediler. Sovet devürde şo mas'alalağa özünü yaratıvçuluğunda tergevün baqdırmağan yazıvçunu tapma da qıyındır. Hatta yazıvçularıbıznı şo devürde basmadan çıqğan kitaplarını, oxuv ocaqlar uçun hazirlenip çıqğan kitaplanı baş betlerinde Leninge, kommunist partiyağa, inqıllapğa alğış etiv hisapda yaratılğan asarlar yerleşdirilip berile edi. Ozoqda, sovet devürdegi adabiyatıbız bütünley kommunist ideologiyağa qulluq etip gelgen dep toqtaşdırmaq da durus bolmas, haqıqatğa qıyışıvlu çıqmas. Misal uçun, şo devürde çalişğan Abdulvahap Suleymanovnu, Atqaynı, Anvar Hacievni, İbrahim Kerimovnu, Mahmmatsoltan Yahiyaevni, Şarip Alberievni, İbrahim Xanmav Bammatulini, Abdulhamit Tatamovnu, Mahammat Atabaevni, Kamal Abukovnu, İslam Kazievni, Ahmat Caçaevni, Abdulkerim Zalimxanovnu, Badrutdinni, Şeyitxanim Alişevanı, Caminat Kerimovanı, Atav Ataevni, Bahavdin Hacievni va şolay köp özgelerini yaratıvçuluqlarında ideologiya bulan birdoqda degenley aralığı yoq asarlanı tapma qıyın tügül. Biz bu yerde adabiyatıbıznı sovet devürdegi umumi halın göz alğa tutup söyleybiz. Haligi devürdegi adabiyatıbıznı vakilleri busa kommunist nede başğa ideologiyağa qulluq etegen asarlanı tügül, inçesaniyatnı gerti çeber-estetika qaydalarına asaslanğan, oxuvçulanı can azığın ta'min etegen asarlanı yaratalar.
2. Haligi devürdegi adabiyatıbüzda milli mas'ala ing aslu ma'salardan birisi bolup toqtay. Sovet devürde busa milli mas'alanı arağa çığarmaq milletçilikge teng gele edi, ülkebizde milli mas'ala çeçilgen dep toqtaşdırıla edi. Şo devürde milletleni haqında tügül, umumi «sovet xalqnı» haqında hurra-patriotluq ruhda söylenip qala edi. Şo sayalı da yazıvçularıbızğa milli mas'alanı haqında açıdan yazıp çığarma imkanlıq yoq edi. Sovet devürden song yazıvçularıbız bu mas'alanı haqında tuvradan-tuvra söyleme başladı. Milli mas'alağa bağışlanğan özleni asarlarında olar asrulanı terenine tüşüp getegen bay tarixi bulanğı anadaş qumuq xalqıbız tilin, madaniyatın, adabiyatın, adatların, topuraрın – hasili, milli özdenligin tas etip baraрanın ayta turup, har qumuqnu milli esin uyatma qast etdiler. Şairleribiz Aqay Aqaevni, Mahammat Atabaevni, Ahmat Caçaevni, Badrutdinni, Şeyitxanım Alişevanı va şolay özgelerini yaratıvçuluqlarında bu pikrubuznu isbatlayğan misallanı tapma qıyın tügül. Masala, şair Badrutdin özünü «Qumuqnu qumuqğa çeçgen sırı» degen şi'rusunda har qumuqnu namusuna tiyip söyleygendey bola:

Qul-qaravaş tügülsen,
Tügülsen haqığa muq.
Seni qumuqluğunga
Ne bolup qalğan, qumuq?

Sen paraxat yurüysen,
Haysızlıq bar yuzüngde.
Qaburung qazma sama
Yer qalğanmı Tüzüngde?!

Milli mas'alanı haqında söyley turup, yazıvçularıbız ana til bulan baylavlu mas'alağa ayrıça tergev baqdıra. Şair Ahmat Caçaev bu mas'alağa bağışlap hatta «Ana til – altın xazna» degen atı bulanğı poemasın ayrıça kitap etip de çığardı. Tilni millet uçunğu ahamiyatlığın yaxşı anglayğan Ahmat Caçaev onu «eki gözdegi yarıq» bulan tengleşdirip söyley. Şairni toqtaıdırıvuna göre, har qaysı milletni de tili ölmekligi bulan onu milli esi, milli hisi yimik aslu belgileri de öle.

Ana til sav, aslu quvanç şo bolsun,
Yarıq yimik bizge eki gözdegi.
Til ölgen song, ölmegeni ne bolsun
Milli es de, milli his de bizdegi?

3. Haligi devürdegi adabiyatıbızda tarixge baqğan yaqdağı yanaşıv büs-bütünley alışınğan. Belgili küyde, adabiyatlarda ötgen devürleni çeber qaydada suratlayğan tarixi asarlar bola. Şolay tarixi asarlar sovet devürdegi qumuq adabiyatda da bar. Amma şo devürdegi qumuq tarixi asarlanı axtarıp qarağanda, şulay bir alamatnı eslemey bolmaysan: yazıvçularэbız özleni tarixi asarların yarata turup, Oktyabr inqıllapnı dazularından onçaqı arige çıqmay, yangız inqıllapdan va şondan songnu özge tarixi ahvalatlanı (masala, kollektivleşdirivnü, Ullu Vatan davnu va ş.b.) suratlanıv bulan tamamlanıp qala. Abdulvahap Suleymanovnu («Üst bolüan süyüv»), Atqaynı («Men öktemmen», «Qumuq tüzde»), Rasul Rasulovnu («Ant», «Revolütsionerni anası», «Bekenez»), İbrahim Kerimovnu «Qanatlı qız», «Mahaç»), Mahammatsoltan Yahiyaevni («Üç güneş», «Qorqmas Calal», «Arslan tuvğan ulanlar»), Zaripat Ataevanı (Tangdağı teliyangur», «Şo yol bulan») va şolay özgelerini tarixi asarları şo pikrubuznu gertiley. Adabiyatıbızdağı ıo halnı vulgarno-sotsiologiyalı qaravlanı ta'sirinden taba anglatma bola. Şo qaravlağa göre, biz, yangı – sovet camiyat qurumnu vakilleri, Oktyabr inqıllapdan aldağı «esgi» tarixibizge, ruh varisligibizge art berip, tarixni yangıdan başlama gerek bolğanbız. XX-nçı asrunu 20-nçı yıllarında arağa çıqğan bu qaravlanı zarallığı hazir anglaşılıp, tanqıtğa tutulsa da, qumuqlar yimik sanav yaqdan az xalqlağa yetgende, şolanı ta'siri bütün sovet devürnü uzağında uzatılıp turdu dep aytma yaray. Tügül busa, misal uçun, yazıvçubuz İbrahim Kerimovnu getgen asrunu 1975-nçi yılda yazılıp bitgen «Yırçı Qazaq» degen tarixi romanını aradan otuz yıllar ötüp, demek 2006-nçı yılda basmadan çıqmaqlığı neçik anglatma bola? Sovet devürden song busa yazıvçularıbız Oktyabr inqıllapdan köp tezgi tarixibizden xabar beregen asarlanı yaratma başlay. Masala, Bammat Ataevni «Şavxalnı giççi ulanı», «Soltanmut» degen dilogiyası, onu «Tengir terek» degen draması, Abdulkerim Zalimxanovnu «Soltanmahmut» degen şi'ru qaydada yazılğan romanı, Badrutdinni «Soltanmut» degen poeması va şolay özge asarlar.
Sovet devürde Oktyabr inqıllapdan songu barı da tarixi ahvalatlanı haqında söyleme ixtiyar berilmey edi, masala, stalinizmni devüründe yol berilgen qıyıqsıtıvlanı haqında. Haligi devürdegi yazıvçularıbız sovet devürdegi şo taypa ahvalatlağa, şo ahvalatlanı naticasında xalqıbıznı başından getgen qıyıqsıtıvlağa, tüzsüzlüklege, tas etivlege tergev baqdırma başladı. Şo haqda aytğanda, İbrahim Kerimovnu «Tik tolqunlar» degen romanın, Aqay Aqaevni «Calal Qorqmasovnu teregi», «Abusupyan» degen şi'rusun, Mahammat Atabaevni «Toba» degen poemasın, Badrutdinni «Örten», «Alp yureklim» degen poemalarIn, Ahmat Caçaevni «Paşman poemasın» va şolay köp özgelerin esgerme bolabız. Yazıvçularıbız bu taypa asarlarında çeber söznü kömekligi bulan stalinizmni devüründegi qıyıqsıtıvlanı, tüzsüzlükleni başın açıp söyley. Masala, şair Aqay Aqaev özünü «Abusupyan» degen şi'rusunda şo devürnü aslu alamatın xasiyatlay turup, bulay yaza:

Kimni taptap getse de,
Sözü tutula edi.
Ne gerekler etse de,
Gerti utula edi.

4. Sovet devür bulan tengleşdirgende, haligi devürdegi adabiyatıbızda din mas'alasına baqğan yaqda büs-bütünley başğalıq sezile. Eger de allahsızlıq (ateist) politika açıqdan yurilegen sovet devürdegi adabiyatıbızda dinni haqında söylene edi busa da, yangız inkarlıq, mısğıl qaydada söylenip qala edi. Sovet devürden song yazıvçularıbız dinni neçik de sökmey, şoğar hatta insanlanı qılıqsızlıqdan, buzuqluqdan qutğaracaq bir güçge yimik yanaşma başlay. Masala, şair Mahammat Atabaevni «Toba» degen poemasını axırınçı bölügü savlay Allahğa etilegen dua hisapda yazılğan dep aytma yaray. Avtor camiyat yaşavubuzda ömür sürüp yurüygen tüzsüzlüklerden, buzuqluqlardan, qılıqsızlıqdan, öltürtüvlerden, talavurdan, yalğandan va şolay özge tersiliklerden bizin azat etecek bir qudrat bar busa, şo da Yaratğanıbız, taza din dep toqtaşdırağanday bola. Şo sayalı da asarını axırında ol haligi naslunu «Allahğa amanat» etip söyley:

Allanğan naslum meni!
İlbislege ant berip,
Axırıng neçik bolar,
Allahğa da ant berip?!

Tang bulan turup har gün
Baylayım namazğa qol,–
Dünya,
Ayavlu dünya,
Allahğa amanat bol!

Yazıvçularıbıznı Allahğa, dinge baqğan yaqdağı yanaşıvu alışınğanlıqnı hatta olanı bir-bir kitaplarını atları da isbat ete: Mahammat Atabaevni «Allahğa şükür», «Toba», Badrutdinni «Tüş namaz», Uzlipat İbrahimovanı va İlmutdin-haci Muratovnu «Makkağa sapar» degen kitapları va ş.b.
5. Belgili küyde, adabiyatnı qaysı devüründe de irişxat (satira) tarmaq ahamiyatlı yerni tutup gele. Sovet devürde bu tarmaqda Nabi Xanmurzaev, Yusup Gereev, Abdulla Başirov, Abdulvahap Suleymanov, Atqay, Anvar Haciev, Şarip Alberiev, İbrahim Xanmav Bammatuli, Mustapa Hüseynov va şolay özgeleri köp iş etdi. Amma sovet devürdegi irişxat asarlarıbıznı axtarıp qarağanda, şolar aslu halda Oktyabr inqıllapdan aldağı «esgi devürge», şonu qaldı-quldularına, kapitalist sistemasına va şolay da üyahlü yaşavğa, ayrı-ayrı insanlağa xas bolğan bir türlü kemçiliklege, ters xasiyatlağa qarşı baqdırılğannı eslemey bolmaysan. Amma özü sovet devür arağa çığarğan kemçilikleni, kommunist partiyanı, ülkebizni başın tutğanlanı tüzsüzlükleri haqında busa söyleme birdoqda ixtiyar berilmey edi dep aytma yaray. Sovet devürden songu adabiyatıbızda şo mas'alağa baqğan yaqda da başğaçalıq bar. Yazıvçularıbız «esgi devürge», başğa camiyat qurumlağa xas bolğan kemçilikleni haqında tügül, haligi devürge, bizin ülkedegi camiyat qurumğa xas bolğan tüzsüzlükleni başın açıp yaza. Masala, şair İlmutdin-haci Muratov özünü «Makkağa sapar» degen poemasında hacğa yolğa çıqğanda, bizin ülkedegi xalqlanı yaşavun Türkiyadağı, Saudiya Arabstandağı xalqlanı yaşavu bulan tengleşdire turup, bulay yaza:

Xalqnı başın tutğanlar
Millionlanı paylay,
Meni paqır xalqımnı
Sırtına minip hayday.

Şair Caminat Kerimova özünü «Yerni vayahı» degen poemasında haligi devürnü bir xas alamatına aylanıp qalüan kemçilikni haqında, açıq etip aytğanda, belgili adamlanı bir toqtavsuz öltürtüvleri haqında yaza. Asarını ma'nasın güçlendirmek uçun, oxuvçuğa tiegen ta'sirin artdırmaq uçun, avtor xalq avuz yaratıvçuluğubuznu vayahlar degen tarmağını ing tiziv merdeşlerinden usta küyde paydalana:

Bu ne zaman!
Neçik zaman?!
Bizge qopğan
Bu ne balah!
Xalqımnı xas ulanların
Balahdan sen qutğar, Allah!

Yazıvçularıbız hali hatta hukumatnı başın tutğanlanı kemçiliklerin de açıqdan yazıp görsetip bere. Masala, şair Abdulla Zalimxanov özünü «Bir zatnı da demi yoq» degen şi'rusunda ülkebizdegi buzuqluqlanı, tarçıqlıqlanı aslu sebeplerini birisi haqda yaza turup, içkiçilikge amıraq bolğan «paçabız» B.N. Yeltsinni bulay xasiyatlap bere:

Yıbavlağa ne yete,
Barı zat bütün busa?
İşler neçik ayınsın,
Paçaıez «tütün» busa?

6. Haligi devürdegi adabiyatıbıznı aslu alamatları haqünda söyley turup, onu canr qılıqlarına da tergev baqdırma tüşe. Adabiyatıbızı aldağı devürlerinde yimik, bu devürde de poeziya tarmaq san yanından da, sanav yanından da aldınlıqnı alıp yurüy. Bu tarmaqрa Aqay Aqaev, Mahammat Atabaev, Ahmat Caçaev, Mahammatnabi Xalilov, Abdulkerim Zalimxanov, Badrutdinni, Şeyitxanım Aliieva, Caminat Kerimova, Atav Ataev, Bahavdin Haciev yimik sınavlu şairleribiz bulan yanaşa Musa Şixavov, Cavat Zakavov, Nabiyulla Mahammatov, Abdulla Zalimxanov, İlmutdin-haci Muratov, Supiyanat Mamaeva, Gögürçün Ataeva, Kazim Kazimov, Gereyxan Haciev va şolay yangı naslunu özge vakilleri de öz qoşumun etip tura. Canr qılıq yanından alıp qarağanda, haligi devirdegi poeziyabız köp renkli: munda lirikalı şi'rular bulan yanaşa ölçev yaqdan ullu poemalar, hatta şi'ru qaydada yaratılğan roman da bar (Abdulkerim Zalimxanov «Soltanmahmut»).
Qumuq adabiyatnı proza tarmağı da görmekli üstünlüklege yetişgen dep aytma bolabız. Bu tarmaqdağı İbrahim Kerimovnu, Bammat Ataevni, Zaripat Ataevanı, Mikayıl Abukovnu, Mustapa Hüseynovnu, Kamal Abukovnu proza asarları bulan yanaşa yangı naslunu vakilleri Yaraş Biydullaevni, Ruquyat Ustarxanovanı, Gebek Qonaqbievni asarları da oxuvçulanı tergevün tartdı. Canr qılıq yanından alğanda, haligi devürdegi qumuq proza da türlü ekenin esgerme tüşe: munda ölçev yaqdan giççi xabarlar (novellalar) bulan yanaşa, povestler, romanlar öz yerin tapğan. Yazıvçubuz İbrahim Kerimov busa qumuq va savlay dağıstan adabiyatlarında birinçiley bolup tetralogiya, demek dört kitapdan birikgen asar yaratdı: «Gök tolqunlar», «Tik tolqunlar», «Tüp tolqunlar» va «Biyik tolqunlar» (bu axırınçı kitap yazılıp bitse de, bugünlege yerli basmadan çığıp bitmegen).
Adabiyatıbıznı poeziya, proza tarmaqları bulan tengleşdirgende, haligi devürde onu dramaturgiya tarmağını ösüvü astalaşğannı esgerme tüşe. Bu tarmaqda Abzaydin Hamitovdan, Abdulhakim Hacievden, Osman İbrahimovdan qayrı çalışağanlar da görünmey dep aytma yaray. Qumuq milli teatrıbız halige aslu halda şu esgerilgen avtorlanı p’esaları, aldağı devürlerde yaratılğan va şolay da qumuq tilge özge xalqlanı adabiyatlarından alınıp göçürülgen dramaturgiya asarlar bulan tamalanıp qalma borçlu.
7. Sovet devürdegi adabiyatıbız kemçiliklerden de mahrüm qalmağan. Bu devürde çeber, ma'na, içdelik yanlarından alıp qarağanda, osal, bişmegen asarlar da yoluqmay tügül. Şo halğa belgili sebepler de bar. Belgili küyde, sovet devürde yazıvçularıbıznı asarları yangız hukumatnı basmaxanalarında çığa edi. Şo sayalı da kitaplar basmadan çıqğança, yazıvçulanı, tanqıtçılanı, retsenzenteleni, redaktorlanı, korrektorlanı qolundan öte edi, şolluqda kitaplanı çeber, ma'na, içdelik yanlarına baqdırılağan tergev artıq edi. Haligi devürde busa yazıvçularıbız kitapların yangız hukumatnı yanından tügül, özge türlü yollar bulan da basmadan çığarağan bolğan: özleni xarcı bulan yada sponsorlanı kömekligi bulan, şolluqda şo kitaplanı çeber, ma'na, içdelik yanlarına bir-bir geziklerde tiyişli tergev bolmay qala.
Haligi devürdegi adabiyatıbızğa xas bolğan birdağı bir kemçilikni esgermese bolmay. Açıq etip aytğanda, bir-bir yazıvçularıbız (olanı arasında hatta belgilileri de, pahmuluları da) bir taypa hakimlege, artda bolğan bay taypalağa hatdan ozup tiyişsiz maqtavlar etegen asarlar yazağan bolup qalğan. Tüzü, şo merdeş aslu halda getgen asrunu 90-nçı yıllarına xas edi. Artdağı yıllarda yazıvçularıbız şo ters yoldan tayma başlağanı, ozoqda, süyndürmey bolmay.
8. Har-bir adabiyat bulan yanaşa şo adabiyatnı axtarıp, oğar baha berip yurüygen tanqıt da, adabiyat ilmu da bolma tüşegeni belgili. Şo yanından alıp qarağanda, haligi devürdegi adabiyatıbız da tanqıtçılanı, alimleni yanından tergevsüz qalmağan. Şo haqda aytğanda, Abdulqadir Abdullatipovnu, Salav Alievni, Abdulhakim Hacievni, Kamal Abukovnu, Malik Hüseynovnu, Naida Xanmurzaevanı atların ayrıça esgerme tüşe.
9. Adabiyatnı gelecegi yangı, yaş naslu bulan baylavlu ekeni belgili. Haligi devürdegi adabiyatıbızda esli naslu bulan yanaşa yangı naslu da barlığı bizge onu gelecegine inanıvlu, umutlu küyde qarama imkanlıq bere. Allahnı yaxşılığından, haligi devürdegi adabiyatıbızda da esli yazıvçularıbız bulan birçe yangı naslu da iş görüp tura. İlmutdin-haci Muratov, Supiyanat Mamaeva, Gebek Qonaqbiev, Kazim Kazimov, Gereyxan Haciev, Nüryana Arslanova va şolay dağı da köp özgeleri – qumuq adabiyatnı yangı naslusu. Esli yazıvçularıbıznı, tanqıtçılarıbıznı, alimleribizni yanından bulağa va şolay da xalqnı arasında bir türlü sebeplege göre halige pahmusu arağa çıqmay qalıp turağan yangı naslunu özge vakillerine baqğan yaqda ayroqda xas tergev tarıq, nege tügül de biz adabiyatıbıznı yangız ötgen devürlerini va haligi devürünü tügül, gelecegini de qastlı hayında bolma tüşebiz.

Agarahim Sultanmuradov
İncikala (Maxaçkale)/Dagıstan